Dam Jaarsma; een ogenschijnlijk eenvoudige man met bijzondere talenten

Errit de Jong en Iris Rusz zitten in de kamer die is ingericht als de woonkamer van Jaarsma in De Kjellingen in Eastermar. Er staan originele meubels en gebruiksvoorwerpen die door de familie beschikbaar zijn gesteld. De Jong en Rusz bekijken de bijzondere verzameling ansichtkaarten over Eastermar, die Jaarsma verzamelde. In De Kjellingen is tot en met 13 september de tentoonstelling ‘Dam Jaarsma, samler foar it neiteam’ te zien. Deze is iedere zaterdag van 13.30 tot 16.30 uur geopend.

Dam Jaarsma; een ogenschijnlijk eenvoudige man met bijzondere talenten

“Hij leerde mensen dat je móet twijfelen in het geloof”

EASTERMAR – In het ‘Dam Jaarsma-dorp’ Eastermar vertelt Errit de Jong, neef van de verzamelaar, over zijn oom: “omme Dam was vooral een aanwezige oom. Hij kwam altijd langs als hij iets te vertellen had of een nieuwe bijzondere vondst had gedaan”. De Jong is de jongste zoon van Jaarsma’s zus. Hij vertelt over zijn bijzondere familielid, dat dit jaar zo volop in de belangstelling staat. “Mijn moeder Geartsje was voor hem een echte zielsverwant”.

Door Grietje de Jong-Taekema

Een man zo veelzijdig dat er een jaar nodig is om zijn honderdste geboortedag te vieren, dat moet wel een uniek persoon zijn. Jaarsma, een verzamelaar in hart en nieren, bracht bijna 17.000 verhalen bijeen, ruim een derde van alle verhalen in de Nederlandse volksverhalenbank. Errit de Jong herinnert hem zich maar al te goed. Van de drie ‘omkesizzers’ van Jaarsma was hij de jongste. “Omme Dam was altijd belangstellend, ook naar mij toe. Dan vroeg ‘ie: hoe gaat ’t met de Jaguars?” (De Jong restaureert klassieke auto’s, red.)

Voor de moeder van de Jong nam hij soms een cadeau mee, zoals een bijzondere pultrum (kast) die hij op de kop had getikt. Zo liet hij zijn waardering blijken. Al was er ook weleens onenigheid. “Omme Dam had een kort lontje, kon nogal zwart-wit denken. Soms kwam hij maanden niet als hij een meningsverschil had gehad met mijn moeder. Dan ging ze uiteindelijk maar naar hem toe om te vragen hoe het ging en dan was ‘ie er de volgende dag weer, alsof er niks gebeurd was. Uitspreken was moeilijk.”

Naast zijn drang om verhalen te verzamelen, vertelde hij ze ook graag. “Omme Dam kon gigantisch goed vertellen. Hij had een verzameling sprookjesboeken aangelegd die hij graag voorlas. Ik vond ’t prachtig. In die verhalen stonden we dan even buiten de werkelijkheid, vertellen heeft zo’n kracht. Het kerstverhaal kon hij ook zo overtuigend vertellen, het was net een film, je stond erbij. Zelfs de grootste heikneuters waren dan stil.”

Iris Rusz van de stichting 100 jaar Dam Jaarsma vertelt over de jeugdgroepen van vrijzinnige verenigingen waar Jaarsma veel contacten bij had. Rusz: “Hij leerde de mensen dat je mag twijfelen in het geloof, nee, móet twijfelen”. “Inderdaad”, beaamt de Jong, “je hangt niet iemand aan, je bent vrij. Er was wel een sterke vanzelfsprekendheid in zijn geloof, maar ook altijd die twijfel”. Hij raadde mensen boeken aan, niet perse religieuze, aan de hand waarvan ze levensvragen konden stellen, om deze vervolgens met hen te bespreken. Als het om geloof ging, was zijn zwart-wit denken grijs geworden, het ging om het mystieke, hier waren geen feiten. Mensen die destijds catechesatie of lezingen van Jaarsma hebben gevolgd, geven aan: “Hij heeft mij gevormd”, wat aangeeft hoeveel invloed hij had op de mensen waar hij mee in aanraking kwam.

Schoonheid in alles

Jaarsma was vol bewondering voor de natuur, hij vond schoonheid in alles wat hij om zich heen zag. “Als we ergens heen fietsten stopte hij vaak als hij in de berm iets bijzonders zag groeien. Hij heeft me kennis van planten en bloemen bijgebracht. Lagere schoolkinderen liet hij, zo vertellen sommigen die hem hebben gekend, zien hoe ze planten konden tekenen en verraste hij bij binnenkomst met prachtige tekeningen op het bord.  In zijn verzameling boeken waren ook bloemenalmanaken. De planten en bloemen inspireerden hem tot gedichten, zoals over de zachtrose, zo heerlijk ruikende, ‘Kantsjeroas’ in het gelijknamige gedicht.” Zijn liefde voor bloemen kwam tot uiting in een gedichtenbundel in 1957, het  Frysk blomme-alfabet, met knipprenten van Gretha Zijl.

Altijd schrijven

Als Jaarsma thuis was, was hij altijd aan het schrijven. En altijd in het Fries. Zijn huis was overvol met de objecten die hij had verzameld, maar de lange tafel waaraan hij schreef was ordelijk te noemen, met hier en daar nette stapels papier. Hij gebruikte nooit een typemachine en schreef met tweedehands vulpennen. Zijn productiviteit dankt hij volgens zijn neef aan het feit dat hij niet ‘moest’. “Er zat geen druk achter, hij was vrij om te denken en wilde alles analyseren. Dan krijg je de beste ideeën. Door druk te zijn met schrijven vergat hij ook zijn ziekte even” (hij had hartritmestoornissen, red.).

Door de scherpe verdeling in de verschillende godsdienstige kampen in het Eastermar van destijds werd Jaarsma niet overal met open armen ontvangen. Sterker nog, “Als hij door het dorp fietste, werd hij zowat met de nek aangekeken. De mensen wisten weinig van hem. Kwam hij dichter bij het Wytfean, dan werd het klimaat milder”, vertelt de Jong. In zijn verzameldrift keek hij echter verder dan de verschillende gezindten en tekende hij verhalen op van iedereen die iets te vertellen had, met wat voor achtergrond dan ook.
Meisjes waren er niet in zijn leven, hij hield ze op afstand. De Jong: “Als mijn moeder erover begon, werd hij kwaad. Wel had hij een nicht waarmee hij veel toneelstukken schreef. Toen ik nog heel jong was zei ik eens: jullie zijn zoveel samen, jullie kunnen wel trouwen! Dat werd me niet in dank afgenomen.”
Jaarsma woonde lange tijd in zijn ouderlijk huis, samen met broer Okke, nadat zijn ouders waren overleden. Later, toen zijn gezondheid verder afnam, had hij een goede vriend die hem met de auto overal naartoe reed. “Hij kon op ’t laatst niet meer schrijven door ouderdom en door zijn ziekte. Hij lag soms dagen op bed met een grijs gelaat. Hij genoot altijd al van de tripjes met de auto, maar nu hij niet meer kon schrijven namen ze nog een belangrijker plaats in.”

“Hij had een drang om alles vast te leggen, te bewaren. Niet omdat hij een hekel had aan verandering of vernieuwing, maar zodat de mensen na hem ook nog konden zien hoe het was geweest. Daarom wees hij schilder Klaas Koopmans plekken en gebouwen aan die hij moest schilderen, omdat ze binnenkort zouden worden veranderd of  afgebroken. Vanwege zijn ziekte was hij zich sterk bewust van het vergankelijke.” Rusz: “Hij wilde duidelijk maken welke roots we hadden, hij wilde alles weten, vond het belangrijk dat we begrepen waarom we in het hier en nu zijn. Hij zag overal de waarde en de schoonheid van in, omdat bepaalde voorwerpen konden helpen deze filosofische vragen te beantwoorden. Ook maakte hij zich sterk voor het behoud van de natuur. Zo is onder andere door zijn inspanningen het Wâltsje niet gedempt.”

Jaarsma was arm, kon maar net rondkomen. Op zijn strooptochten naar unieke stukken, die voor hem waarde hadden, bood hij dan ook naar wat hij kon betalen. Daarna was het aan de verkoper: hij kreeg ’t of hij kreeg ’t niet. “Zo kwam hij soms met hele leuke dingen thuis. Ik heb tulpentegels uit zijn verzameling gekregen die nu op mijn nagebouwde schouw prijken. Dat is een mooie manier om de herinneringen levend te houden”.

Waardering

Bij toeval kwam Rusz er net op tijd achter dat 2014 het honderdste geboortejaar van Jaarsma zou zijn. De naamsbekendheid van de verzamelaar begint te groeien. De Eastermarders zijn overwegend enthousiast en ook de (basisschool)-kinderen worden erbij betrokken. In de musical die groep 8 dit jaar opvoert is werk van Jaarsma verwerkt en tijdens de voorleesverhalen werden er verhalen van hem gebruikt. “Naarmate mensen hem en zijn werk beter kennen, gaan ze het meer waarderen. We willen hiermee ook wat reuring in het dorp creëren en de verbinding zoeken tussen de prachtige natuur en de cultuur die dit gebied ook zeker rijk is.” Onlangs verscheen het boek ‘Mearkes út ‘e Wâlden’. De Jong weet zeker dat Jaarsma daar erg blij mee zou zijn geweest, omdat het tijdens zijn leven maar niet lukte een grote publicatie van de grond te krijgen. Wel kwam het boek ‘Ut it Gea fan sterke Hearke’ uit tijdens zijn leven. “Dat gaf hem heel veel troost”.

Heel 2014 is het Dam Jaarsma-jaar, en ook voor de jaren daarna zijn er plannen om zijn erfenis levend te houden door middel van wandelingen, fietstochten en verhalenvertelavonden. Dit jaar zijn er onder andere interessante dorpsrondleidingen en is er een kleine, intieme expositie. Kijk voor het uitgebreide programma op www.damjaarsma.nl. En voor wie nieuwsgierig is naar de verhalen: op www.verhalenbank.nl zijn alle volksverhalen van Jaarsma beschikbaar voor iedereen, precies zoals hij het graag zag.