Hoe Tytsjerksteradiel zich door de oorlog worstelt
BURGUM - Nederland is begin 1940 economisch sterk gebonden aan Duitsland, denk bijvoorbeeld aan de export van landbouwproducten. De regering Colijn streeft naar strikte neutraliteit, in de hoop dat Hitler Nederland niet zal binnenvallen.
Zoals er een 'Hollandse waterlinie' is voor de verdediging van Amsterdam en omgeving, zo is er ook een Friese merenlinie, voor de verdediging van een groot deel van Friesland. Die Merenlinie ligt in noord-zuidrichting ter hoogte van Burgum. Mede door de ingewikkelde bestuurlijke verhoudingen – met tientallen kleine waterschappen en veel meer gemeenten dan in 2020 - wordt het besluit tot in werking zetten van de Friese Merenlinie genomen op 10 mei 1940, ’s ochtends om vijf uur. Dan zijn de Duitse militairen Nederland al binnen gevallen. Toch is er nog sprake van evacuatie van Burgumers; de oproep daartoe wordt in de loop van de middag weer ingetrokken. De Burgumers die al zijn vertrokken naar hoger liggende dorpen, komen de volgende dag terug.
600 militairen in mobilisatie
De échte verdediging moet komen van het Nederlandse leger. In Tietjerksteradeel wonen in mei 1940 zo'n 600 militairen, dan verspreid over Nederland als gevolg van de mobilisatie, vanwege de oorlogsdreiging. Van die 600 komen er vijf om in de oorlog. Op zaterdag 11 en (Pinkster)zondag 12 mei trekken de Duitse militairen door de gemeente in westelijke richting: met pantserwagens vooral over de hoofdwegen, met paarden en fietsen vooral over kleine wegen. Belangrijke doelen zijn de Leeuwarder vliegbasis en de Afsluitdijk, maar bij de Afsluitdijk worden ze tegengehouden door de Nederlandse militairen.
'Er het beste van maken'
De naar Londen gevluchte Nederlandse regering vindt dat Nederlandse ambtenaren en lokale en regionale bestuurders er, bij wijze van spreken, het beste van moeten maken. Dit nadat generaal Winkelman tot overgave besluit, omdat Hitler dreigt na het bombardement op Rotterdam meer Nederlandse steden te bombarderen.
Toch wordt soms openlijk geprotesteerd tegen het beleid van de bezetter. De (landelijke) kerkbesturen protesteren op 24 oktober 1940 bij de Duitse bezetters. En in februari 1942 volgt de Februaristaking in Amsterdam tegen de jodenvervolging. In veel gemeenten komt het illegale verzet langzaam op gang, vaak onder leiding van (voormalige) ambtenaren en ex-militairen.
Verzetsleider Navis
Een verzetsleider is Gerrit Willem Navis, rijksontvanger (bij de belasting), wonend aan de Lageweg 47 ('Sunny Home') in Burgum. Hij is in 1941 betrokken bij de 'Zeempanspot': een geheim fonds om de zeelui (werkzaam op zee voor de Nederlandse regering in Londen) en hun gezinnen financieel te ondersteunen. Dit fonds is in 1942 uitgegroeid tot het Nationaal Steunfonds (NSF) om het onderduiken te kunnen betalen. Want wie ondergedoken zit, kan meestal geen gewoon, betaald werk meer doen.
Navis zorgt ook voor een bos bloemen, “spontaan door de bevolking gegeven”, bij de graven van de vijf bemanningsleden van een bommenwerper die ten oosten van de Kloosterlaan bij Burgum is neergestort. Er is dan trouwens ook een krans namens de Duitse Wehrmacht!
Navis is ook betrokken bij de overval, op 3 februari 1944, op het gemeentehuis in Burgum, ’s ochtends tussen acht uur en half negen. Het doel is om distributiepapieren te bemachtigen, bestemd voor onderduikers. Die overval slaagt; burgemeester Frijling (NSB) heeft Navis echter gezien, maar verraadt hem niet. Het is juist vooral Frijling die bij de bezetters klaar krijgt, “dat er geen ernstige represailles zijn genomen”, meldt P.V.J. (Jan) van Rossem.
Navis duikt voor de zekerheid onder, met zijn gezin, in Putten, op de Veluwe. Juist daar nemen de bezetters grootschalig wraak na (dodelijke) verzetsdaden in die contreien: alle mannen in Putten tussen de 18 en 50 jaar worden afgevoerd. Zo ook Navis. Ze worden eerst naar kamp Neuengamme gebracht en daarna naar Ladelund bij de Deense grens. Daar moeten ze zwaar graafwerk verrichten, in strenge winters met hevige kou, met veel te weinig goed eten. Navis wordt (als veel anderen) ziek en sterft in de nacht van 14 op 15 december 1944.
Jan Steegstra drukt 'illegaal'
Drukker Jan Steegstra (1907-1992) begint in augustus 1940 voor zichzelf, aan de Schoolstraat 72 (nu cafetaria 'Reti’). Zijn schoonmoeder, weduwe Tietje Kalsbeek-Bergsma, heeft daar een winkeltje: 'De Lytse Bijekoer'. Daarachter begint Steegstra met drukken. Tot in 1943 alleen 'legaal', maar op verzoek van een vriend begint hij in 1943 ook met het drukken van illegale bladen en brochures. Levensgevaarlijk: het bedrijfje is namelijk letterlijk omringd door de vijand! Bij de buren aan de ene kant zijn Duitsers ondergebracht, aan de andere kant hebben de bezetters een wapensmederij en achter de drukkerij zit een Duitse luisterpost! Toch komt de elektriciteit voor het drukken van diezelfde buren: illegaal afgetapt dankzij een slimme monteur, met behulp van een breipen.
De oplagen van de illegale bladen en brochures stijgen flink. Steegstra kan het alleen niet meer aan en krijgt er een typograaf bij: Albrecht de Graaf uit Alphen aan de Rijn. Die noemt zichzelf Bertus Steegstra. Behalve bladen als Vrij Nederland en De Baanbreker drukt Steegstra ook de brochure 'De wedergeboorte van het koninkrijk' (72 bladzijden), in opdracht van de regering in Londen.
Loodzetsel wordt meestal gebracht door koeriersters, die ook kleine partijen kranten verspreiden (zie ook pagina 11). Grotere partijen kranten gaan met een bode mee naar het bodecentrum in Leeuwarden. Steegstra’s kleine drukkerij draait heel wat (nachtelijke) uren. In de laatste oorlogswinter duikt Steegstra een poosje onder, zodat hij niet naar Duitsland wordt gebracht voor de 'Arbeitseinsatz' . De bezetters hebben hem niet betrapt.
Bronnen voor dit artikel: P.V.J. van Rossem: Tietjerksteradeel 1940/1945 (Burgum, 1995).
E. Spyksma - Schotanus: ‘Slein mar oerein’ (Burgum yn oarlochstiid (Burgum, 1990).
Eize de Boer, Houkje Rijpstra en Auke Steegstra: 'Tekens van toen in Tytsjerksteradiel 1940 -1945. Herinneringen, feiten, verhalen' . Burgum, 1995.
